Stałe powierzchnie odłowu ptaków (CES)

Stałe Powierzchnie Odłowu Ptaków to ogólnopolski program wykorzystujący metodę obrączkowania do monitorowania zmian zachodzących w lęgowych populacjach ptaków śpiewających. Schemat programu wzorowany jest na stosowanym w Wielkiej Brytanii Constant Effort Sites (CES), który został rozpowszechniony w wielu krajach Europy. Standaryzacja metod pracy zastosowana w programie umożliwi:
- poznanie długoterminowych zmian liczebności ptaków lęgowych;
- określenie produktywności - wyrażonej proporcją ptaków młodych do dorosłych;
- poznanie przeżywalności - obliczanej z procentu ptaków dorosłych ponownie schwytanych w kolejnych latach.

Metody
Program polega na regularnym chwytaniu i obrączkowaniu ptaków w okresie wieloletnim, w siedlisku charakteryzującym się niewielką zmiennością. Sezon lęgowy (koniec kwietnia - połowa sierpnia), został podzielony na 12 sesji trwających po 9-12 dni. W każdej sesji trzeba tylko raz wykonać odłów, np. sesja nr 1 obejmuje przedział czasowy 24.04. - 2.05. W ciągu tych 9 dni należ wykonać jedno chwytanie. Odłowy ptaków zawsze muszą odbywać się przy pomocy tej samej liczby sieci ustawionych w stałych miejscach. Stała być musi również liczba obchodów wykonywanych o tej samej porze dnia np. od wschodu słońca do południa. Wszystkie schwytane ptaki, po wcześniejszym oznaczeniu gatunku są obrączkowane, określany jest ich wiek, płeć, a następnie są wypuszczane. Na powierzchni nie wolno wabić ptaków, obrączkować piskląt w gniazdach oraz rozwieszać skrzynek lęgowych. Odłowy na jednej powierzchni może prowadzić jeden lub kilku obrączkarzy. Dla każdej powierzchni wykonywany jest opis siedlisk przy sieciach.

Wybór powierzchni

fot. P. Rydzkowski

fot. P. Rydzkowski

Siedlisko w miejscu obrączkowania nie może istotnie zmieniać się na przestrzeni lat. Należy, zatem zapoznać się z planami przestrzennego zagospodarowania terenu np. w Urzędzie Gminy. Kolejnym kryterium przy wyborze powierzchni jest odpowiednia struktura piętrowa i zwarcie roślinności.

fot. T. Iciek

Powierzchnia powinna charakteryzować się warstwą krzewów (zdjęcia po prawej) nie osiągających znacznych wysokości i o niezbyt dużym tempie wzrostu. Dogodnymi miejscami są zarośla wierzbowe, drzewostany z warstwą leszczyny, czeremchy oraz lasy łęgowe - tylko te fragmenty nie zalewane przez wodę, a także powierzchnie pokryte krzewami i trzcinowiska (zdjęcie po lewej).

Sieci
Liczba i pozycja sieci ustalona jest jednorazowo, na stałe przy zakładaniu powierzchni. Każdy obrączkarz samodzielnie typuje miejsca, w których stoją sieci (przykładowe mapki poniżej).

Wyniki
Powierzchnie badawcze zlokalizowane były w wielu miejscach na terenie kraju (mapka obok). Ogółem w roku 2005 w pracach terenowych wzięło udział 22 obrączkarzy (tabela 1), którzy schwytali 5145 ptaków z 72 gatunków (tabela 2). Dominowały trzcinniczki Acrocephalus scirpaceus, kapturki Sylvia atricapilla oraz dymówki Hirundo rustica, a najbardziej rozpowszechnionym ptakiem i zarazem jednym z najliczniejszych była kapturka. Znaczna część gatunków najbardziej rozpowszechnionych została schwytana na przynajmniej 80% powierzchni (ryc. 1). W skali wieloletniej dominantem była kapturka, a także trzcinniczek i łozówka Acrocephalus palustris. Pełną listę gatunków schwytanych w ramach programu w latach 2000-2005 zawiera tabela 2.

Tabela 1. Lista obrączkarzy oraz miejsca obrączkowania ptaków w ramach programu. Numeracja zgodna z mapą.

Tabela 2. Gatunki ptaków schwytane w ramach programu w latach 2000-2005 oraz procent (>=1), jaki każdy z nich stanowił w danym roku. Gatunki zostały posortowane według liczebności w 2000 r., który jest układem odniesienia dla kolejnych lat. Tabela zawiera tylko te ptaki, którym został określony wiek.

Proporcja schwytanych młodych ptaków do dorosłych, jest dobrym wskaźnikiem produktywności na powierzchni oraz w najbliższej okolicy. Wyniki uzyskane za pomocą obrączkowania są zbieżne z danymi zebranymi innymi metodami np. kontrolą gniazd. W 2005 r. produktywność ptaków śpiewających kształtowała się na niskim poziomie. Prawdopodobnie przyczyniły się do tego wysokie temperatury i brak opadów w środku okresu lęgowego. Sukces lęgowy dla np. ptaków trzcinowych był zdecydowanie niższy niż w 2004 r. W niektórych miejscach (Żywocice) w 2005 r. spadek produktywności łozówki Acrocephalus palustris był ponad czterokrotny (ryc. 2). Wzrost liczby schwytanych dorosłych ptaków był dwukrotny w stosunku do 2004 roku, a mimo to sukces lęgowy był niski. Znacznie wyższą produktywnością dla łozówki i rokitniczki odnotowano w Kole (ryc. 2). Przypuszczalnie różnice w liczbie schwytanych młodych ptaków pomiędzy powierzchniami wynikają z odmiennych siedlisk - suche trzcinowisko na łące, żyzne starorzecze Warty. Słaby sezon lęgowy dotyczył również kapturki, która tylko na jednej powierzchni miała wysoką produktywność (ryc. 3). Ponadto dwukrotnie niższy sukces lęgowy niż w roku 2004 odnotowano dla rudzika Erithacus rubecula, piecuszka Phylloscopus trochilus, pierwiosnka Phylloscopus collybita, a ponad pięciokrotny spadek produktywności stwierdzono dla modraszki Parus caeruleus.

Wykorzystując metodę obrączkowania można śledzić zmiany liczebności chwytanych ptaków wskazując prawdopodobne ich przyczyny. Szczególnie cenne informacje uzyskuje się dla gatunków osiągających duże zagęszczenia, które są trudne do monitorowania z wykorzystaniem innych metod.
Wskaźniki liczebności obrazują zmiany schwytanych kapturek Sylvia atricapilla na powierzchniach: Wełtyń, Kampinoski PN, Lublin i Niedrzwica Duża, na przestrzeni 4 lat (ryc. 4). Zostały one przedstawione dla powierzchni, na których gatunek jest licznie chwytany. Liczebności dorosłych kapturek ma niewielki trend wzrostowy, a w porównaniu do pierwszego sezonu, w 2005 r. liczebność wzrosła o ponad 20%. W przypadku młodych kapturek liczebność wykazywała fluktuacje (ryc. 4). W 2005 roku spadek liczebności był prawdopodobnie spowodowany niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi. Sukces lęgowy w tym sezonie był bardzo słaby, pomimo tego, że na jego początku dużo ptaków dorosłych przystąpiło do lęgów. Powracalność dorosłych ptaków w roku 2005 wahała się od 3% do12% w poszczególnych miejscach.

Wielkość i kierunek zmian liczebności poszczególnych gatunków, tak między latami, jak i między powierzchniami wykazują duże zróżnicowanie. Przypuszczalnie wynika to z krótkiego okresu trwania programu oraz ze stosunkowo niewielkiej liczby powierzchni.

Do udziału w programie Stałe Powierzchnie Odłowu Ptaków gorąco zachęcam obrączkarzy posiadających uprawnienia do obrączkowania wszystkich gatunków ptaków. Dodatkowe informacje o programie można uzyskać kontaktując się z Piotrem Zielińskim.